Damesschaak in historisch perspectief

Birth of the Chess Queen

Al wie geïnteresseerd is in geschiedenis, schaken en feminisme (of één van die drie onderwerpen alleen) moet beslist eens het boek “Birth of the Chess Queen” lezen. Ik heb het boek al meer dan 15 jaar liggen. Ik had het onlangs eens terug vastgepakt doordat ik deze paasvakantie in Spanje was met het gezin en in Toledo een paar bouwwerken van “Isabella la Catolica” heb gezien. Toevallig was ik net ook een boek van Dan Jones aan het lezen waar Eleonara van Aquitanië een hoofdrol in speelt.

In dit boek neemt de Amerikaanse historica en feministe Marilyn Yalom (overleden 20 november 2019) de lezer 250 pagina’s lang op sleeptouw doorheen 5 eeuwen Europese geschiedenis (van de 11de eeuw t.e.m. de 15de eeuw ongeveer). Marilyn Yalom was gefascineerd geraakt door middeleeuwse schaakstukken en meer specifiek door de dames op het bord.

Aan de hand van het oudst bewaard gebleven schaakmateriaal legt Marilyn Yalom verbanden met de koninginnen die wel eens rolmodel geweest zouden kunnen zijn voor het schaakstuk. De weergave van de dame/koningin op het schaakbord moet ons iets kunnen vertellen over de socio-culturele verhoudingen uit die tijd en de wijze waarop men naar koninginnen (of dames in het algemeen) keek.

Van een 6de eeuws oorlogsspel naar een typisch vrouwelijke bezigheid

Van origine was het schaken een oorlogsspel dat ergens in de 6de eeuw ontstaan moet zijn in het oude Perzië. Naast de koning (de “sjah”), had je de generaal (de “vizier”) en de traditionele legereenheden die men daar kende, olifanten, paarden, strijdwagens en voetvolk. Via de Moren (die de figuren abstraheerden; afbeeldingen van levende wezens was immers verboden in de islam) waaide het spel over naar Europa, waar het bijzonder populair werd aan sommige adellijke hoven.

Anders dan vandaag, was schaken in de vroege middeleeuwen een uitgesproken vrouwelijke bezigheid. In die tijd kon een vrouw niet zomaar gaan of staan waar ze wou. Meisjes uit adellijke families werden uitgehuwelijkt aan jongens uit families die politiek en/of financieel interessant waren voor de ouders. Voor een dame van adel moet het leven dan ook meestal vrij eenzaam en saai geweest zijn, ergens in een kasteel in een ander land, met een uithuizige echtgenoot waar ze zelf niet voor gekozen had. Het schaakspel was in die tijd een welgekomen afleiding en ontwikkelde zich tot een hoofse bezigheid die een dame van stand hoorde te beheersen. Als een man zich verdiepte in het schaken, werd die niet zelden verdacht van erotische bijbedoelingen. Het laat zich immers raden dat het schaakspel een uitgelezen manier was voor de mannelijke hovelingen om in contact te komen met de dames.

De evolutie van de spelregels en vooral de rol die de dame erin speelt is opmerkelijk. Rond het jaar 1000, was de vizier (of koning/dame in Europa) nog het zwakste stuk op het bord (na de pionnen), want ze kon slechts één veldje schuin vooruit of achteruit. 5 eeuwen jaar later was de dame het sterkste stuk op het bord.

Dit is best wel opmerkelijk, want de middeleeuwen waren nu niet meteen de meest vrouwvriendelijke tijd. Politiek en oorlogsvoering was bijna uitsluitend een mannenaangelegenheid. Toch zijn er in die periode een aantal vrouwen opgestaan die als koningin hun mannelijke tijdgenoten overvleugelden en een uitwisbare stempel op de verdere loop van de geschiedenis hebben gezet. Van sommigen onder hen, weten we dat ze ook schaakten.

Zou het kunnen dat deze vrouwen ook model gestaan hebben voor de koningin in onze geliefkoosde spel?

Eleonora van Aquitanië (1122-1204)

Eleonora van Aquitanië was volgens de overlevering één van de knapste vrouwen van haar tijd, maar het is vooral haar intelligentie en daadkracht die haar exceptioneel maakte. Ze was eerst gehuwd met Lodewijk VII koning van Frankrijk, maar de eerder saaie en matig begaafde koning was geen partij voor Eleonora. Zoals dat vaak gaat met vrouwen die boven hun man uitstijgen, werd dit door Lodewijk niet in dank afgenomen, temeer daar ze er niet in slaagde om hem een zoon te schenken. Lodewijk kreeg de paus zo ver om zijn huwelijk met Eleonora nietig te laten verklaren, maar dat zou de flater van zijn leven blijken en één met grote consequenties voor de verdere Europese geschiedenis. Na de scheiding wist Eleonora behendig enkele kidnappogingen te omzeilen van rivaliserende edelen die haar trachtten in te lijven. Zo vluchtte ze recht de armen in van de hertog van Normandië, de latere koning Hendrik II van Engeland, met wie ze prompt een nieuw huwelijk sloot. Het zou het begin zijn van een conflict tussen Frankrijk en Engeland dat nog een slordige 300 jaar zou blijven voortduren. Hendrik II was een veel sterkere persoonlijkheid dan Lodewijk. De relatie tussen Hendrik en Eleonora was veel evenwichtiger. Het paar verwekte 8 nakomelingen, waaronder de latere Engelse koningen Richard Leeuwenhart en Jan Zonder Land. Het koppel overtroefde het Franse koningshuis in stijl en daden, wat een diepe indruk liet op hun tijdgenoten. Het kan geen toeval zijn dat de koningin (de “regina”) vanaf die periode veel prominenter aanwezig blijkt in Latijnse manuscripten over schaken, dan in de periode ervoor. Eleonora kon zelf ook behoorlijk schaken. Naar verluidt bracht ze een heel pak schaaksets mee uit Byzantium toen ze haar eerste man (de verguisde Lodewijk) vergezelde op kruistocht.

Aan de vruchtbare periode met Henri II kwam een einde toen Eleonora partij koos voor haar zoons in een conflict met hun vader. Het kwam tot een heuse oorlog tussen vader en zoons. In 1174 kwam de koning hier als winnaar uit en zag hij zich genoodzaakt om zijn opstandige vrouw onder huisarrest te plaatsen. Dit huisarrest zou duren tot Hendriks dood zo’n 15 jaar later. Het schaakspel was in die duistere periode een welgekomen afleiding. Na Hendriks dood keerde Eleonora terug op de voorgrond. Als koningsmoeder leidde ze de regeringen van de daaropvolgende koningen. Voor Richard Leeuwenhart redde ze bijna eigenhandig de kroon toen die op kruistocht was. Na Richards dood, zou ze ook nog meerdere kastanjes uit het vuur halen voor diens opvolger, koning Jan, tot ze in 1204 op de uitzonderlijk hoge leeftijd van 82-jaar kwam te overlijden. Eleonora was een heel straffe dame en één van de markantste persoonlijkheden uit de westerse geschiedenis.

Isabella van Castillië (1451-1504)

De schaakregels zoals we die vandaag kennen, zijn pas tegen het eind van de 15de eeuw in hun definitieve plooi gelegd. Het is in die periode dat de dame haar volle kracht kreeg op het schaakbord. Deze periode viel toevallig of niet samen met de heerschappij van een andere vrouw buiten categorie, nl. Isabella van Castilië. Isabella had zichzelf als jong meisje met het betere ellebogenwerk op de Castiliaanse troon gemanoeuvreerd ten koste van haar broers (die in principe meer aanspraak maakten op de erfopvolging dan zij). Achter de rug van haar halfbroer huwde ze met Ferdinand van Aragon. Hiermee bewerkstelligde ze de samenvoeging van de koninkrijken Castilië en Aragon. Het echtpaar veroverde de rest van Spanje op de moren (de reconquista), legde de verdere basis voor de Spaanse monarchie en zette Columbus op weg naar de Nieuwe Wereld. Zo gaven ze de wereldgeschiedenis een beslissende wending. Isabella werd bewonderd om haar vroomheid en daadkracht. Al is het bilan niet zonder meer positief. Naar de normen van vandaag, zouden we hen als fundamentalisten brandmerken, want Ferdinand en Isabella waren ook de oprichters van de inquisitie en ze verdreven ook de joden uit Spanje.

Zowel Ferdinand als Isabella schijnen fervente schakers geweest te zijn. Toen Columbus bij hen om koninklijke steun (en vooral koninklijke financiering) kwam bedelen, werd hij aanvankelijk wandelen gestuurd. Volgens de legende zou Ferdinand van gedacht zijn veranderd toen hij vlak na het bezoek van Columbus een prachtige zet vond op het schaakbord.

In de tijd van Isabella en Ferdinand is het allereerste (nog bewaard gebleven) echte schaakboek geschreven, nl. rond 1495 door Lucena: Repetición de amores y arte de ajedrez. Tot op vandaag is de “stelling van Lucena” verplichte kost voor al wie zich in toreneindspelen verdiept (al staat die specifieke stelling nu niet in zijn boek). Over de man zelf is weinig gekend. Eén van de weinige zaken die we wel weten is dat Lucena een “converso” was, een tot het katholicisme bekeerde jood, niet het type volk dat in de bovenste schuif lag bij de streng katholieke koningin. Misschien heeft Lucena zich via de schaakkunst in de gunst trachten te werken van de koningin. Zou het kunnen dat Lucena om die reden de nieuwe spelregels (met een veel sterkere dame op het bord) promootte? Het is niet eens een heel ver gezochte hypothese.

De neergang van het damesschaak

In de 16de eeuw stonden klinkende namen als Catherine de Medici (1519-1589, koningin van Frankrijk) en Anna van Oostenrijk (1528-1590, hertogin van Beieren), gekend als zeer sterke speelsters, maar in de daaropvolgende eeuw geraakte het schaakspel stilaan uit de mode aan de adellijke hoven. Met de opgang van professionele spelers en tornooischaak vermannelijkte het schaken helemaal.

 

Tot op de dag van vandaag blijft schaken vooral een mannenbastion. Ruim 5 eeuwen na Isabella blijft het sterkste stuk op het bord, de dame, de stille getuige dat het ooit anders was.

Steven Keirse

PS

Het boek zelf is best leuk om lezen, heel veel geestige anekdotes, maar weinig over het schaken zelf. (de schrijfster is zelf geen schaakster en dat merk je wel). De centrale stelling van het boek (nl. dat de dame gemodelleerd is op de maagd Maria en/of bepaalde middeleeuwse koninginnen) lijkt mij historisch-wetenschappelijk betwistbaar (zoals de recensent van The Economist ook suggereert zie Queening it), maar ik vind het te mooi om niet te geloven. De mythevorming over het schaken, is ongetwijfeld een deel van de charme van het spel.