De 50 zetten-regel

In de open van Mariënbad 2023 overkwam mij in de laatste ronde iets hoogst merkwaardig. Ik kreeg een technisch gewonnen stelling op het bord maar door de 50 zetten-regel was het toch remise. Zoiets was mij nooit eerder overkomen in een klassieke partij. Ik vond het een allesbehalve prettige ervaring. Ik had mijn handen al vol met het winnen tegen een hardnekkige tegenstander en op increment met een dreigende klok. Een zettenteller kon ik missen als kiespijn.

De 50 zetten-regel is misschien wel de meest vreemde van alle schaakregels. De spelregel werd al heel vroeg geïntroduceerd (er zijn sporen die teruggaan naar het jaar 1561) want je hebt altijd spelers gehad die nooit akkoord gaan met remise en de partij in een oneindige fysieke uitputtingsslag laten doodbloeden. De regel zegt na 50 zetten (1 zet = wit + zwart) zonder pionzet of slagzet kan een speler remise eisen. Vrij recentelijk werd dit nog uitgebreid omdat je spelers had die nooit remise claimden en een tornooi eindeloos lieten ophouden (ja sommige schakers hebben een slecht karakter). In die situaties kan/ moet een arbiter nu zonder claim na 75 zetten sowieso een partij remise verklaren.

Dan kan je natuurlijk de vraag stellen waarom 50 of 75. Waar is dat op gebaseerd? Wel dit is eigenlijk grotendeels arbitrair maar ook een beetje historisch. Men dacht eeuwen geleden gevoelsmatig dat 50 zetten voldoende was om elke gewonnen stelling te converteren in winst. Pas in de 20ste eeuw ontdekte men stellingen waar meer dan 50 zetten nodig waren voor de winst. Fide besliste daarom zelfs aanvankelijk om uitzonderingen op de 50 zetten-regel toe te passen maar stapte daar terug van af toen bleek dat het aantal uitzonderingen steeds sneller omhoog ging. Het reglement voortdurend aanpassen was geen optie en bovendien geen mens was in staat om die winstvoeringen ooit op het bord te kunnen aantonen.

Vandaag is het dus 50 zetten ongeacht of de winst in minder of meer zetten duurt (correspondentieschaak wijkt hier van af zie ICCF). De spelers moeten claimen maar als na 25 zetten extra niet geclaimd is dan moet een arbiter ingrijpen. Dat je een claim op tijd vergeet te maken is deel van het spel. 25 zetten vergeten een claim te maken heeft niets meer te maken met schaken maar meer dan waarschijnlijk met sabotage.

Dus ik ijver in geen geval voor de afschaffing van de 50 (75)- regel. In wellicht 99,9...% van de gevallen doet de regel waarvoor het oorspronkelijk ontworpen is en dan mogen we het als aanvaardbare collateral damage beschouwen die enkele keren dat het toch fout gaat. Trouwens het gaat echt over heel uitzonderlijke situaties. Zo vind ik dat iemand geen extra zetten verdient in het beroemde loper+paard eindspel. Dat moet je in 50 zetten kunnen afwerken of je verdient de winst niet.

Sommige schakers zullen bovendien ook mijn partij niet als een uitzondering beschouwen want het is pas 23 zetten voor de 50 zetten-regel dat ik voor het eerst gewonnen sta. Dat vind ik persoonlijk een verkeerde redenering want de 50 zetten-regel is er om te vermijden dat iemand de partij probeert te rekken zonder nog een winstpoging te doen. Het feit dat ik gewonnen kom te staan na een fout van mijn tegenstander in een remise-eindspel, bewijst net dat ik geen tijd aan het rekken was maar heel zeker op winst aan het spelen was.

Nu ik maak mij geen illusies dat veel (de meeste?) schakers totaal apathisch zijn voor dit soort schaak. De enkele toeschouwers haakten een voor een af tot ik en mijn tegenstander nog alleen overbleven. Achteraf vond een enkeling het zelfs absurd dat ik uberhaupt zo de prijsuitreiking had doen vertragen (onze partij was de allerlaatste). Over smaken en kleuren valt niet te twisen maar ik kan enorm genieten van de waarheid te achterhalen in bovenstaand eindspel. De varianten tonen een waanzinnige diepte en geometrische complexiteit. Het is net voor dit soort (mini-) wonders die we heel af en toe eens kunnen ontdekken dat ik schaak en niet iets anders doe.

De vooruitgang van de schaakprogramma's wordt door velen verguisd maar voor het ontrafelen van dit soort eindspelen is het een zegen. Ik kon geen beroep doen op tablebases maar ik ben vrij zeker dat de analyses correct zijn want Stockfish is vandaag fenomenaal in eindspelen. Ik twijfel ook of ik de stelling had gewonnen indien er geen 50 zetten-regel had bestaan want wat Stockfish aangeeft, is allerminst triviaal. In elk geval denk ik nu dat ik in de partij beter de 50 zetten-regel had genegeerd en mij beter volledig had gefocused op de stelling zelf. Dan had mijn zeer jonge tegenstander nog steeds een correcte claim moeten maken (niet vanzelfsprekend na meer dan 5 uren spelen in een 9 ronden durend open tornooi). Ik had wellicht dan ook niets geforceerd op zet 89 waarna ik zelfs nog had kunnen verliezen (het gebeurt wel vaker dat iemand gefrustrureerd geraakt door een duidelijk betere/ gewonnen stelling niet te winnen en daarom te ver gaat in de winstpogingen waardoor een onmogelijk te verliezen stelling toch verloren gaat).

Ik ben aan het afdwalen. Een laatste vraag die ik nog wil trachten te beantwoorden is of er nog andere gelijkaardige voorbeelden uit klassiek bordschaak bekend zijn van gewonnen niet-tablebase-stellingen die door de 50 zetten-regel niet kunnen gewonnen worden. Wel zoiets bleek niet evident te zijn maar ik heb er toch eentje na lang zoeken kunnen vinden op Chessbase: Endgame riddle solved: 50 moves are enough. Met behulp van Finalgen (een programma die ik vroeger frequent gebruikte zie o.a. artikel uit 2012 houdini 2.0 maar vandaag nog weinig nut heeft door de 7-stukken tablebases en Stockfish) werd dit eindspel opgelost (ik vermoed niet absoluut omdat DTZ geen rekening houdt met de 50 zetten-regel bij de winstvoering).

De zwartspeler won knap de partij maar je mag niet vergeten in 1973 bestond er nog afbreken dus de partij werd net voor het eindspel onderbroken en pas de volgende dag verder gezet. In een publicatie gaf de zwartspeler ook toe dat hij het eindspel vele uren had geanalyseerd vooraf. Dat is natuulijk iets helemaal anders dan puur op increment het juiste winstplan te zoeken zonder maar te spreken van dat ik al diep in het 5de uur zat zonder enige rust.

Het Chessbase-voorbeeld is in elk geval een puur 50 zetten-eindspel dus staat vanaf de teller start al gewonnen. Andere voorbeelden heb ik niet direct gevonden uit de praktijk maar ik twijfel er niet aan dat er nog moeten bestaan. Evident is het niet want de meeste schakers zullen het niet herkennen zelfs als het recht onder hun neus zou staan. De eerste lezer die mij een correct origineel voorbeeld kan toesturen, krijgt een traktatie.

Brabo