Schaakcomfort

Het materiaal van den schaker

De instrumenten van de schaker: op zijn minst een pen, potlood of balpen. Maar de stoel waar hij op zit is minstens even belangrijk – net als de tafel, het bord, de stukken en de klok natuurlijk. Maar bij een beetje competitie zijn klok, bord en stukken vastgelegd en kan je niet onderhandelen over alternatieven. Ook de stoel of tafel is dat vaak niet, maar lijkt me even belangrijk voor de concentratie, het schaakgevoel en de latere herinnering aan de partij.

Beginnen we bij de klok: mijn voorkeur ging altijd uit naar Gardé klokken (jawel met accent aigu, dat werd me pas later duidelijk – en hoe kon een Duitse klok nu Gardé noemen?). Klassiek, degelijk – en verrassend kwalitatief voor een Oost-Duits product. De witte plastic Russische klokken daarentegen hadden een oncomfortabel drukgevoel en boven alles een goedkope uitstraling. Dan had je nog die hele kleine analoge klokjes (merk?) en dat was het zo’n beetje bij ons in de club. Neen, Gardé stak er met kop en schouders bovenuit. Goede klokken om mee te blitzen ook trouwens. Algauw werden er ringetjes rond de drukknoppen gelijmd, om blitzers die de klok met de vlakke hand insloegen, te ontmoedigen. Een beetje schaker kan echter met één vinger de klok even hard indrukken. Incidenten, waarbij de drukknop van de tegenstander letterlijk de lucht invloog door de kracht van het indrukken, maken ondertussen deel uit van de onafhankelijk gevalideerde wereldgeschiedenis.

Uiteindelijk kwamen er digitale klokken aan – eerst een redelijke variëteit, maar toen DGT met zijn klok kwam (en de steun van FIDE kreeg) was het zo goed als voorbij met “duizend bloemen”. Later zijn er toch weer andere merken van digitale klokken opgekomen (ik herinner me dat de KOSK met een heel apart type speelde – en misschien nog), maar de DGT is de referentie gebleven. Op zich geen probleem, de DGT is een goede klok, maar ook hier was eerst gewenning nodig, want wanneer was die vlag nu gevallen… Maar voor blitzers is de digitale klok een zegen gebleken. Eindelijk 100% zeker dat je met vijf tegen drie minuten speelt, of dat dat vlaggetje niet 10 seconden te vroeg is gevallen. Ook tijdnoodadepten kussen hun beide handen. Ikzelf heb het ooit gepresteerd om de klok even uit het oog te verliezen op mijn 38^ste zet in een interclubpartij, waarin ik gewonnen stond. Ik had mijn keuze gemaakt – keek nog even op de klok of ik nu al zou zetten en … nog 3 seconden! Ik voerde mijn zet onmiddellijk uit. 3 seconden… voor twee zetten. Mijn tegenstander had toen snel moeten zetten, maar wou in plaats daarvan mij nerveus maken en ging even wandelen. Dat gaf me de tijd om alle varianten uit te rekenen en het juiste antwoord op de twee waarschijnlijkste varianten uit te rekenen. Het is me gelukt om de 40^ste zet te halen en de partij te winnen. Zonder digitale klok was ik verloren geweest.

Stukken en bord dan – zolang het bord een opplooibaar wit-bruin/zwart plastic/karton bord is, mogen het van mij verzwaarde plastic stukken zijn. Elke schaker weet dat bij goedkope houten stukken het paard een probleemgeval is – als enige stuk dat niet op een draaibank kan vormgegeven worden, is het vaak samengesteld uit twee stukken die aan elkaar gelijmd zijn. En die lijm komt vroeg of laat los. Mijn allereerste schaakspel – dat van mijn grootvader – had dat probleem. Dat nadeel hebben plastic stukken niet – gelukkig. Toch blijft het paard een zwak beestje, vooral als de oortjes wat uitspringen. Tweede risicogeval is de toren, die vaak bij het vallen van de tafel een kanteel verliest.

Een beetje competitiestuk is verzwaard. Niet verzwaarde stukken zijn voor amateurs. Sierstukken die je kan kopen in “speciaalzaken” houden hier geen rekening mee. Zo werd ik ooit getrakteerd op een mooi schaakspel met sierstukken (metaal) op houten voetjes. Niet mee te schaken jong – die paarden waren volkomen uit balans! Het bord was wel mooi, maar wat jammer van die stukken…

Als we het geluk hebben om op een houten ingelegd bord te spelen, horen daar vaak mooie houten stukken bij. Dat heb ik niet zo vaak in wedstrijdomstandigheden meegemaakt (Veurne speelde met zo’n stukken in IC, maar dat was zowat de enige club in West-Vlaanderen). Als je niet vaak met een bepaald soort stukken speelt, dan heb je daar aandacht voor – aandacht die niet naar de partij zelf gaat – je wordt je bewust van de stukken waarmee je speelt. Dat effect ebt wel weg, maar “feeling” speelt wel degelijk een rol – zelfs op amateurniveau.

Dus we hebben bord, stukken en klok. Wat meer? Tafel en stoel. Een organisator heeft vaak niet veel keuze wat stoelen en tafels betreft, maar wel over de keuze hoeveel borden er op een rij tafels gezet wordt. En dat is soms een moeilijke keuze. Vaak wordt de fout gemaakt om borden te dicht bij elkaar te plaatsen of zijn de apart geplaatste tafels gewoon te klein. Te klein betekent: geen plaats om je notatieformulier, je balpen, je drankje … op tafel te leggen zonder alles op jouw bord of dat van je buurman te moeten leggen. Te ver van elkaar geplaatste borden zijn aangenaam voor de schaker die zich volledig wil concentreren op zijn partij, maar het gevoel om samen te zitten schaken, de mogelijkheid om eens over de stelling naast je “mee te denken” gaat wat verloren. A fine line…

De rijen tafels op zich kunnen ook te dicht tegen elkaar staan, vooral op tornooien. Wanneer je de pech hebt “ingesloten” te zijn, wordt het een moeilijke trip naar de gang, in een rij van bijna rug-tegen-rug geplaatste stoelen. Daarnaast loopt je er steevast alle truien en jassen af die op de rugleuning gehangen zijn.

De tafel zelf moet van de juiste hoogte zijn. Je wil geen “bargevoel” door een te hoge tafel of te lage stoel, noch te ver moeten reiken om je stukken op de laatste rij te verzetten (zeker niet in tijdnood). Fischer bezorgde ooit een tafelmaker een halve hartaanval (ik geloof dat het bij het WK in 1972 was), toen hij wou dat een stuk van een wedstrijdtafel met ingelegd bord, minder breed moest zijn. Een stuk eraf dus… De mooiste foto vind ik in dat opzicht die van Burn tegen Owen (zie bv Edward Winter's chess explorations 54). Het lijkt onmogelijk dat beiden comfortabel zitten: Owen in een gemakkelijke zetel, Burn rechtop in een hogere stoel – zo’n 20 cm hoger gezeten lijkt het wel. En toch bevinden hun hoofden zich op bijna dezelfde hoogte.

Wat je zeker niet wil is een tafel die te laag is, zodat je maar met moeite je knieën eronder krijgt (ik ben nogal groot), of je benen niet comfortabel kan kruisen. Finaal is er nog de horror van de wiebelende tafel. Niet ergers dan dat, vooral als het effect zich voordoet bij elke verandering in houding van jezelf of je tegenstander. Dan begint een subtiel spel van druk uitoefenen (of net niet). Bierkaartjes zijn niet altijd voorhanden en dan is het een kwestie van stilzwijgende afspraken.

Uiteindelijk hebben we de stoelen. In Gent heb ik het ooit eens gezien dat iemand op de twee achterpoten van de witte tuinstoelen balanceerde en er prompt doorheen schoot – niet doen dus. Zijn de tafels soms niet al te veel soeps, de stoelen zijn vaak nog van bedenkelijker kwaliteit. Vaak zijn de klassiekers nog de beste stoelen om in te schaken. Beroemd zijn de testsessies van WK-matchspelers voor het eerste treffen; de zaal wordt geïnspecteerd, het licht, het geluid, het bord, tafel, stukken en … stoel. Comfort mag niet overheersen, want dan verdwijnt de scherpte. De stoel moet ondersteunen, maar mag zich niet op de voorgrond plaatsen.

Het laatste comfortaspect is de belichting. Ik moet bekennen dat de slechtste omstandigheden die ik meemaakte, deze waren in de open van Leuven (sorry mensen). Geen daglicht, onvoldoende sterkte van de verlichting – sommige tafels hadden zelfs een eigen bureaulamp gekregen (eigen of vanuit de organisatie verschaft?). Het was quasi onmogelijk om hier foto’s te nemen. De analysezaal met bar aan de straatkant had veel betere speelomstandigheden, maar was waarschijnlijk net te klein om een wissel door te voeren.

Belichting is voor schakers heel belangrijk – Fischer (hij weer) kon er enorm over doorbomen, maar zijn opmerkingen zorgden er ook voor dat alle andere spelers mee profiteerden. Fel zonlicht is uit den boze (hier is de raad van Ruy Lopez nog altijd geldig: ga met je rug naar de zon zitten), maar een plaats dichtbij het raam is altijd te verkiezen boven ééntje in het midden van de zaal. Daglicht is onovertroffen en soms is het TL-licht een kwelling, vooral als de ballast niet goed werkt en de TL flikkert. Halogeenlampen zijn ook nog OK, maar het gele licht zal snel de indruk wekken dat er onvoldoende lichtsterkte is.

Dus – een schaker kan veel in slechte omstandigheden, maar topprestaties worden enkel geleverd in optimale omstandigheden. En dan heb ik het nog niet over het geluid gehad (het eeuwige bar-probleem), de verwarming, tocht, repetities van andere clubs naast, boven of onder het speellokaal…

HK5000