Spatiebalk

Ze bestaan nog steeds, spelers die geen schaakprogramma/ computer gebruiken. Laatst vertelde mij zelfs een FM op Open Gent dat hij nog behoorde tot deze categorie van dinosaurussen. Ze zijn een uitstervend ras want elke jonge ambitieuze speler werkt vandaag met Chessbase. Ik zag zelfs op go for grandmaster dat er speciale lessen worden gegeven om met Chessbase te leren werken.

De meeste schakers weten ondertussen wel hoe ze aan een schaakprogramma kunnen vragen wat de beste zettenreeks is in een stelling. Je zet het programma in de mode "oneindig analyseren" (hiervoor kan je de shortcut ALT+F2 gebruiken) en telkens wanneer je de evaluatie niet of nauwelijks nog ziet veranderen dan druk je op de spatiebalk. Automatisch wordt met dit commando de eerste keuze van het programma geselecteerd. 'Let's check' die ik vermeldde in mijn artikel interfaces gebruikt eveneens de eerste keuze van het schaakprogramma.

Op de spatiebalk duwen is niet alleen kinderlijk eenvoudig maar ook erg snel en efficiënt. Tijdens een open tornooi kan je zo toch al heel wat kritieke lijnen bekijken in een korte partijvoorbereiding. Vandaag zien we dan ook geregeld de nieuwe generatie schakers de term spacebarring gebruiken zoals bv. in het chessbase artikel: You've just been spacebarred. De sterkste programma's spelen nu honderden punten sterker dan de wereldkampioen dus logisch om dit op een legale wijze te gebruiken via de voorbereiding in je voordeel.

Allemaal goed en wel maar eenmaal op een (veel) hoger niveau zien we dat de tegenstander net dezelfde kritieke zettenreeksen heeft gestudeerd waardoor het studie-voordeel opnieuw verdwijnt. De tegenstander beschikt natuurlijk meestal ook over een computer met dezelfde top-schaakprogramma's. Om deze spelers via studie te verschalken, moet je dus een stap verder gaan door af en toe een keertje niet de spacebar te gebruiken. Ik leg het uit via een voorbeeldje dat ik enkele maanden geleden ontwikkelde voor mijn partij tegen de Russische grootmeester Vyacheslav Ikonnikov.

In mijn artikel verrassingen vermeldde ik dat ik zijn 400 zwartpartijen op 1.e4 had bekeken dus dat betekent ook zijn recente partijen van 2014 tegen Alexander Seyb en van 2012 tegen Yuri Solodovnichenko alhoewel het slechts zijn backup-systeem betreft t.o.v. de Kalashnikov.

Het is een erg recent systeem dat vooral door de Amerikaanse topgrootmeester Hikaru Nakamura bekend werd. Ondertussen zien we dat er heel wat sterke spelers de nieuwe modevariant in het Frans volgen. Zelfs de jonge Belgische FM Thibaut Maenhout boekte er een succesje mee in de voorbije Belgische interclubs.

Het eerste wat ik doe bij het voorbereiden op een onbekend systeem is natuurlijk kijken naar wat correspondentieschaak ons vertelt (zie artikel databases gebruiken).  Vaak worden hiermee al de moeilijkste vraagstukken opgelost. Natuurlijk mag je niet vergeten naar de mindere alternatieven te kijken waarvoor onze spacebar super is. Het resultaat mag gezien worden.

Als de tegenstander zijn huiswerk perfect heeft gemaakt dan heb je nog steeds minstens een iets beter eindspel dat zwart mits enige precisie zal houden. Ik veronderstel dat dit voor de meesten zou volstaan zeker als de tegenstander meer dan 200 punten meer heeft. Wel dit is natuurlijk voldoende om een mooi resultaat neer te zetten maar ik hou ervan toch nog iets extra te zoeken. Zou het niet fantastisch zijn om een concept te vinden die niet via spacebarring kan worden ontdekt, nog nooit eerder gespeeld werd en de tegenstander dwingt om een reeks super moeilijke computerzetten te vinden?

De tegenstander denkt dat hij met een lichtjes inferieur maar houdbaar eindspel remise zal maken maar belandt in een mijnenveld waar 1 mindere zet onmiddellijk nadeel/ verlies betekent. Objectief is Df4 niet beter dan Tb8 want het leidt slechts naar compleet gelijk spel. Echter zonder serieuze studie vooraf is het voor praktisch schaak veel gevaarlijker.

Wereldtoppers gebruiken deze techniek voortdurend zie bv. mijn artikels iccf of harakiri. Hetzelfde idee 2 keer gebruiken is veelal zinloos tenzij je op remise speelt tegen een sterkere tegenstander. Dit betreurend gedrag zagen we recent nog in de partij Samuel L Shankland - Peter Leko.

Recent in de voorlaatste ronde van Open Gent stond ik voor een dilemma in mijn partijvoorbereiding tegen Bart Michiels. Speel ik de hyperscherpe variant van Burak Firat die ik in detail publiceerde in het artikel kleuren omwisselen deel 2 en waarvan mijn hoofdvariant eindigt in eeuwig schaak of speel ik iets anders met onduidelijke complicaties? Wat als Bart mijn artikel gelezen heeft, de hoofdlijn nog herinnert, goedgekeurd heeft en beslist dat remise vermijden te gewaagd is? Ik ben een amateur die in elke partij iets wetenschappelijks tracht te steken dus ik vond dat het nogal idioot was om een kans te missen een echte partij te spelen met een grootmeester. Bijgevolg koos ik iets anders en kreeg natuurlijk weer eens klop. Wel zo natuurlijk was het ook weer niet maar dat is voor een ander artikel.

Brabo

Duivelse originaliteit

Voldoende rust en ontspanning zijn minstens even belangrijk dan voorbereiden in een tornooi van meerdere dagen. Soms is dit niet makkelijk zeker wanneer je nog geen goed antwoord heb gevonden op een lastige variant die mogelijks op het bord kan komen. Echter elke dag tot middernacht en de hele ochtend voorbereiden is een bedenkelijke strategie wat Tanguy Ringoir na het voorbije BK wellicht zal beamen. Nee ik hem meer sympathie voor de aanpak van de Zottegemse spelersgroep. Men bereidt zich een paar uurtjes voor maar er blijft voldoende tijd over om samen te eten, drinken of kortom plezier te maken. Op het Zottegems schaakforum kan je trouwens hun meest recente ervaringen lezen in Dortmund waar Glen De Schampheleire er zelfs in slaagde om de hoofdvogel af te schieten: Eindstand SCM (spijtig dat Schaakfabriek kampt met een gebrek aan vrijwilligers om deze actualiteit te verslaan).

Een (nieuwe) opening grondig bestuderen doe je dus beter niet tijdens een tornooi. Bovendien is de beschikbare tijd in een partijvoorbereiding vaak onvoldoende. In mijn analyses van de Fraser-verdediging waarvan ik de samenvatting gaf in het vorig artikel, stak ik bijna 2 weken (ik had toch geen bordpartijen meer die ik nog moest bekijken). Ik mag dan wel op een gezapig tempo gewerkt hebben maar ik geloof niet dat je dit analysewerk in een halve dag (bv. 10 uren) voorbereiden kunt uitvoeren.

Een ander voorbeeld van dit soort analysewerk maakte ik vorig jaar over een specifieke maar belangrijke variant in de Najdorf. Niet alleen bekeek ik hiervoor honderden bord- en correspondentiepartijen maar ik liet alles ook nog eens zorgvuldig narekenen door de schaakprogramma's. De erg beknopte samenvatting kan je hieronder nalezen.

Jawel dit was gebaseerd op mijn partij tegen Marc Stuer gespeeld in Open Gent 2014. Vandaar dat ik besliste om eventjes te wachten met het publiceren van dit artikeltje na de laatste editie van de Open Gent die zonet eindigde zie resultaten 2015. De vele soms saaie uren analyse wil ik ook niet te gemakkelijk aan potentiële tegenstanders tonen.

Nu het verbergen van je analyses betekent niet dat je veilig bent voor verrassingen zelfs na dit soort uitgebreid huiswerk. Zo kwam eind vorig jaar de Georgische grootmeester Gaioz Nigalidze met een schokkend nieuwtje op de proppen.

De partij ging de wereld rond via o.a. Chessbase. Een nieuw stukoffer spelen in een stelling bekend uit meer dan 300 bordpartijen en getest door Anand, Svidler, Gelfand en Mamedyarov kan misschien nog klinken als pure speculatie. Echter als je hiermee kan winnen van een sterke grootmeester zoals Yuriy Kuzubov dan kijkt natuurlijk iedereen verrast op.

Nee het is geen zoveelste staaltje huis-analyse zoals de winnaar zelf achteraf aan de auteur van het Chessbase-artikel verklaarde. Trouwens mijn schaakprogramma's beschouwen het stukoffer slechts als de 21ste beste zet in de stelling zoals een screenshot hieronder aantoont.

13...Nxe4 pas 21ste keuze voor Stockfish 6

Hoogst origineel niet? Wel het wordt duivels origineel als je weet dat de creatieve winnaar slechts 3 maanden geleden werd betrapt op vals spelen. De regerende kampioen van Georgië die op het toilet gebruik maakte van een smartphone sloeg natuurlijk in als een bom via de media zoals bv te zien is op chess.com.

Het toont tevens aan hoe eenvoudig elk automatisch detectiesysteem kan worden omzeild. Men speelt zoveel originele zetten dat je gewoon niet kunt weten in hoeverre er toch nog een paar keer een computer werd geconsulteerd. Deze onzekerheid draagt er natuurlijk in verre mate ook bij dat schakers massaal paranoia zijn geworden. Spelers worden te pas of ten onpas beschuldigd zoals laatst het geval was met de Roemeense WGM Mihaela Sandu. 2 kampen die lijnrecht tegenover elkaar staan zoals bijvoorbeeld het artikel en de reacties op chess.com aantonen.

Zelfs in de voorbije Open Gent hoorde ik een speler luidop de arbiter vragen voor extra controles (fouilleringen) en beperkingen. Tja ergens logisch als een speler zoals de Franse grootmeester Sebastien Feller na een straf van 2 jaar terug mag meespelen. Anderzijds past dit soort maatregelen natuurlijk helemaal niet in de sfeer van de Gentse feesten. Het wordt afwachten of het standaardschaak hierdoor de finale klap krijgt of toch zal kunnen overleven. Straks speelt Mihaele Sandu mee in Open Brasschaat. Ik ben benieuwd wat er ons te wachten staat maar hoop dat alles uiteraard op wieltjes zal lopen.

Brabo

Computers worden autonoom

In het officieuze wereldkampioenschap voor schaakprogramma's (TCEC) is de rol van een openingsboek tot een minimum herleid. Men wil de pure krachtverschillen tussen de algoritmes bepalen en dus de invloed van manuele correcties uitsluiten. Een vooraf geprogrammeerd openingsboek kan een belangrijk voordeel betekenen tenminste dit werd tot voor kort algemeen aangenomen.

Vandaag wordt deze stelling steeds vaker in vraag gesteld. Tegenwoordig worden zo vaak verbeteringen gevonden op oude openingsboeken dat men steeds sneller beslist om het schaakprogramma vroeg los te koppelen en dus autonoom zijn weg te laten vinden in de opening. Het programma speelt dus beter zonder extra menselijke input maar dit betekent nog niet foutloos. Om herhalingen van dezelfde fouten te vermijden worden statistieken van de resultaten opgeslagen in een speciaal openingsboek. Het programma leert dus zelfstandig een openingsrepertoire.

Niets nieuw zullen sommigen denken want dit bestaat al meer dan een decennium. Correct maar er is wel een groot verschil met vroeger. Dit speciaal openingsboek werd tot nu toe enkel bruikbaar geacht voor een schaakprogramma terwijl ik vandaag ook steeds meer toepassingen zie voor de bord- en correspondentie-schaker. Verschillende huidige programma's spelen sterker dan Magnus Carlsen dus je beperken tot het bestuderen van de partijen van topgrootmeesters is ver van optimaal.

Een mooi voorbeeld zien we bij de recente theoretische ontwikkelingen van de Fraser verdediging. De kritieke zet 9.Tg1 die ik vermeldde in mijn vorig artikel komt niet voor in de big database 2015 noch in mijn correspondentiedatabases (updates t.e.m. juni 2015). Echter kijken we naar mijn database bestaande uit een collectie van computerpartijen gepubliceerd op sddf, ccrl en tcec dan blijkt Tg1 helemaal geen nieuwtje te zijn, integendeel.

36 computerpartijen met 9.Tg1

Als schaakfanaat die graag het onderste uit de kan wil halen in een analyse, ben ik natuurlijk nooit tevreden met het aantal gevonden partijen. Een volgende logische stap is dan ook om met je eigen computer en programma's partijen te spelen vanuit een specifieke stelling. Echter standaardpartijen duren veel te lang zonder maar te spreken van de energierekening. Met verkorte partijen te spelen zoals ik uitlegde in mijn artikel analyseren met de computer versnelt het proces. Hiermee haal ik 18 partijtjes in 6 uren. Niet slecht maar het blijft te traag naar mijn goesting. Ik had vernomen op chesspub van Vass dat topcorrespondentiespelers hun programma's laten analyseren aan een snelheid van ongeveer 10 seconden per zet en dat wou ik wel eens uitproberen. Het eindresultaat van meerdere honderden partijen kan je hieronder bekijken.

Ik heb al het kaf van het koren gescheiden om het een beetje leesbaar te houden maar ik ben sowieso heel tevreden van het resultaat voor deze specifieke analyse. Ik gebruikte Stockfish 6 met de Fritz 14 interface. Een verdere automatisatie van de analyses is mogelijk met het programma Aquarium dat al een 5-tal jaar op de markt beschikbaar is. Dit programma zorgt ervoor dat meerdere projecten automatisch parallel of sequentieel worden uitgevoerd en voert ook automatisch een ordening uit van de geanalyseerde stellingen. Een ander belangrijke optie is dat er geen beperking meer bestaat op het aantal varianten die je wilt analyseren in tegenstelling met de oude "deep position analysis" modus van de Fritz 14 interface.

Computers worden dus steeds zelfstandiger en daar betalen we opnieuw een prijs voor. Die prijs wordt o.a. betaald in correspondentieschaak waar topspelers door de invloed van de computer er niet meer in slagen om van elkaar te winnen.

De wk-finale die eindigde in 2002 en gewonnen  werd door Gert-Jan Timmerman

  Vergelijk met de nog lopende wk-finale die startte eind 2013.

De nog lopende wk-finale die startte eind 2013.

In 1 decennium is het remisepercentage gestegen naar bijna 100% waardoor we terecht kunnen afvragen wat het nut nog is van zulke kampioenschappen. De voormalig wereldtopper Nikolai Papenin is de enige speler die uit de toon valt door wellicht een vroegtijdig afhaken. Recent publiceerde de sterke Duitse correspondentie-grootmeester Arno Nickel een artikel op chessbase om dit probleem aan te kaarten.

We komen vandaag in een stadium waarin computers ervoor zorgen dat creativiteit geneutraliseerd kan worden d.m.v. uitgebreide analyses die de risico's op tijd kunnen detecteren. Op het Utrechts schaakforum in het draadje Norway Chess gaf de Nederlandse programmeur en fidemeester Vincent Diepeveen terecht aan dat hij bijna in elk eindspel of ver middenspel kan bepalen mits een aantal uren analyse welke zet er precies de beste is. 

Gelukkig kunnen we aan het bord niet over programma's beschikken dus bang voor een remisedood hoeven we niet te zijn in standaardschaak. Het schaakspel is ook niet in de verste verte opgelost. Wel staat vast dat de computer in de toekomst steeds meer in zijn eentje zal moeten zorgen voor verdere progressie en onze rol als mens steeds kleiner wordt.

Brabo

14 x SOS

Deurne kon in het voorbije interclubseizoen geen potten breken. Met enige meeval (waaronder een zwaar doorwegend forfait die ik kreeg tegen degradant Oude God) werd een positie in de middenmoot vastgehouden. Zelf droeg ik ook zeker bij tot deze magere prestatie want 3 keer verloor ik (zie mijn artikels identiteit, harakiri en verrassingen). De laatste interclubronde tegen KOSK wou ik dan ook het blazoen wat oppoetsen maar mijn tegenstander oud-wereldkampioen correspondentieschaak Gert-Jan Timmerman liet zich natuurlijk niet zomaar wegblazen.

Het kleinste detail van een opening wordt in correspondentieschaak onderzocht maar Gert-Jan weet ook wel dat het geen garantie is voor standaardschaak. De correspondentie-analyses beslaan vaak vele pagina's en werden soms vele jaren geleden gemaakt dus de kans is reëel dat een reconstructie aan het bord zonder hulp niet lukt. Tegenwoordig zien we vele openingen ontwikkelen in zulke sneltreinvaart dat je verplicht bent om steeds opnieuw nieuwe analyses te (her-)maken. Tenslotte kan de tegenstander dankzij de correspondentiedatabase raad te plegen, vrij goed detecteren welke varianten best worden vermeden.

In onze vorige onderlinge van 2010 koos Gert-Jan al voor zijn back-up systeem i.p.v. het Schliemanngambiet maar dat bleek onvoldoende om mijn voorbereiding te ontwijken. Hij vertelde mij in de post-mortem dat hij zijn lessen had getrokken van die partij. Daarom werd deze keer geëxperimenteerd met een zonderlinge opening waarvan hij vrij gerust was dat ik het nog niet eerder had bestudeerd. De SOS-boekjes bieden hiervoor een geweldige steun. Deze serie van NIC bestaande uit 14 nummers zijn stuk voor stuk collecties van erg vroege afwijkingen op de theorie die hun verrassingswaarde in de praktijk al meerdere malen hebben aangetoond en bovendien in een zeer kort tijdsbestek kunnen worden aangeleerd. Gert-Jan had wellicht slechts de treinreis van zijn woonplaats naar de speelzaal nodig om zo de Spaanse Bird aan te leren.

Het halfje is opnieuw geen geweldig resultaat maar doorspelen was zeker niet zonder risico. Achteraf monterde Gert-Jan mij op door erop te wijzen dat onze nieuwe Belgische grootmeester Tanguy Ringoir enkele jaren geleden zelfs een partij had verloren tegen dit systeempje.

Als we kijken naar mijn partijcommentaren dan zien we wel dat het systeempje tegen het licht van een meer gedetailleerde analyse nogal broos is . Er zijn meerdere paden die voor wit kansrijk zijn maar die zijn gebaseerd op concreet en agressief schaak. Dit soort schaak speel ik zelden wanneer ik op onbekend terrein ben. Nu de naam SOS zegt het eigenlijk zelf al dat de systeempjes vooral gebaseerd zijn op het verrassingselement gecombineerd met het feit dat normale zetten precies de stellingen opleveren waarin de sterkte van de systeempjes verscholen zitten.

Ik las dan ook op het internet dat spelers vaak het verrassingselement trachten te behouden door te springen van het ene SOS nummer naar het andere. Na 14 nummers hield de Nederlandse IM Jeroen Bosch het voor de reeks bekeken tot spijt van heel wat fans. De vraag bestaat zeker voor nog nieuwe nummers maar ik begrijp ook dat aan alles een eind moet komen en 7 jaar is al vrij lang in onze hectische maatschappij.

Het stoppen met de publicatie van nieuwe nummers betekent echter niet dat Jeroen nu plots enkel hoofdlijnen speelt. De appetijt voor zonderlinge systemen is gebleven. Soms pakt het goed uit maar af en toe gaat het ook grondig mis. Dit laatste was bijvoorbeeld het geval met een Ponziani experiment. De Ponziani werd een paar jaar geleden nog met succes gespeeld door Magnus Carlsen maar blijft een minder bekende opening. Ondanks mijn vast repertoire heb ik de Ponziani op bijna 800 standaard partijen maar 1 keer op het bord ontmoet.

De Fraser-verdediging die Peter speelde had hij toevallig opgepikt van een schaakforum en deze variant zet vandaag de Ponziani onder zware druk (iets wat ik dieper zal bespreken in een volgend artikel). I.p.v. te verrassen werd Jeroen zelf verrast. Hier zien we de keerzijde van de meeste zonderlinge openingen. Er bestaan vaak vele goede bestrijdingswijzen (herinner de opmerking over groene zetten in mijn artikel een hollands gambietje deel 2) en als toevallig de tegenstander je verrassingssysteem bekeken heeft dan is de kans reëel dat je uiteindelijk zelf wordt verrast. Nu mits geregeld te variëren en het zorgvuldig uitkiezen van de gelegenheid moet het zeker mogelijk zijn om dit soort ongelukjes te minimaliseren en heel wat pret te beleven aan het spelen van SOS openingen.

Brabo