Schakende vrouwen deel 2

In het meest recente open internationaal tornooi dat ik speelde (januari 2022 in Marienbad) viel het mij op dat 14 van de 48 deelnemers vrouwen waren zie: chessresults Marienbad. Nog geen 30% zal voor de buitenstaander erg pover klinken maar is volgens mijn weten nooit eerder gezien in een open tornooi zonder leeftijdsgrenzen. Bovendien waren 11 van de 14 vrouwen minderjarig en soms nog piepjong. Zien we de eerste effecten van The Queen's Gambit die een jaar geleden een fantastische reclame was voor het schaken en in het bijzonder vrouwen die schaken?

1 zwaluw maakt de lente nog niet. Bovendien vermoed ik dat sommigen de vraag stellen of dit uberhaupt een belangrijk thema is voor het schaken. Hebben we meer schakende vrouwen nodig? Veel clubs zijn echte mannenbastions en staan niet te springen voor meer vrouwen in het schaken. Veranderingen worden vaak met argusogen bekeken. Vandaag vindt iedereen het heel normaal dat er een rookverbod is tijdens schaakwedstrijden maar ik herinner mij nog heel goed de tijd dat veel oudere schakers er erg tegenop zagen om hun sigaret of sigaar aan de kant te leggen.

Fide is overtuigd van dat we meer vrouwen nodig hebben in het schaken zie bv. Chessbase. Dus vond ik het wel eens tijd om uit te zoeken waarom. Is dit onder druk van de maatschappelijke veranderingen die vandaag steeds vaker de klemtoon leggen op diversiteit en inclusiviteit? Of is er meer dan windowdressing en zijn er echte voordelen aan meer vrouwen in het schaken. In dit artikel doe ik een schuchtere poging om dit onderwerp eens te belichten. Wetenschappelijke studies zijn mij onbekend over dit thema. Dus meer dan enkele persoonlijke indrukken kan ik niet geven. Correcties en aanvullingen zijn bijgevolg zeker welkom.

Vooreerst ben ik van mening dat meer vrouwen sowieso goed is voor het imago van de schaaksport. Een schaakartikel met enkele foto's van vrouwen zal altijd meer lezers aantrekken. Sponsors zullen sneller toehappen met een duidelijke positieve discriminatie voor vrouwen. Kortom publicitair en financieel lijkt het mij een no-brainer om meer vrouwen in het schaken te willen krijgen.

Nu dat zal de gemiddelde mannelijke clubschaker worst wezen. Van die extra centen zal wellicht weinig of niets blijven plakken bij de amateurs. Echter ik zie ook nog andere voordelen bij clubs met meerdere vrouwen onder de leden. Het valt mij op dat vrouwen oververtegenwoordigd zijn (in verhouding met de ledenaantallen) in bestuursfuncties of veel vaker een ondersteunende rol als bv. jeugdbegeleider opnemen. Schakende vrouwen blijken heel vaak een belangrijke impuls aan het clubleven te geven waardoor die clubs het (veel) beter doen dan clubs waar vrouwen ontbreken.

Een veel gevoeliger domein is het schaaktechnische. Kunnen vrouwen ons iets schaaktechnisch leren dat we niet of minder makkelijk van mannen kunnen leren? Ik vermoed dat sommigen dit een heel vreemde vraag zullen vinden en bovendien misschien zelfs een seksistische en ongepaste. Zo was er in 2015 een mediastorm over een zeer gewaagde uitspraak van de Britse sterke grootmeester Nigel Short die insinueerde dat vrouwen nooit even goed zouden kunnen schaken als mannen omdat hun hersenen anders geprogrammeerd zijn (zie bv. artikel in the Guardian).

Vooreerst denk ik dat het een heel domme uitspraak was van Nigel zonder enig tastbaar wetenschappelijk bewijs gewoon omdat het enkel voor polarisatie zorgt en geen enkel voordeel oplevert voor de schaakgemeenschap. Ik heb ook grote twijfels bij de correctheid ervan maar heb evenmin een wetenschappelijk tegenbewijs dus ik ga hierover niet in discussie. Bovendien is het zeker zo dat elke schaker ongeacht zijn niveau ons iets schaaktechnisch kan leren. Hoe hoger het niveau, hoe relevanter uiteraard maar iedereen heeft iets te vertellen.

Waar ik in de rest van dit artikel bijgevolg wil op focussen is of er in het vrouwenschaak typische karakteristieken bestaan. Recent werd een programma ontwikkeld dat met een zeer hoge nauwkeurigheid (86%) een anonieme speler kan identificeren aan de hand van de gespeelde zetten in het middenspel zie Can artificial intelligence identify your playing style? Dus het staat (redelijk) vast dat iedere speler een unieke stijl heeft van spelen. Als dit mogelijk is dan moet het ook mogelijk zijn om te kunnen vaststellen of het geslacht van een anonieme speler met x% zekerheid kan worden vastgesteld. Het programma moet hiervoor aangepast worden dus niet iets wat zeer waarschijnlijk zal gebeuren. Jammer want wetenschappelijk zou het een belangrijke indicatie kunnen zijn of er inderdaad relevante verschillen in speelstijl tussen geslachten bestaan.

Zelf heb ik in mijn schaakcarriere slechts een beperkt aantal partijen tegen vrouwen gespeeld dus een ervaringsdeskundige durf ik mij in elk geval niet noemen. Wel hoor ik regelmatig van vrouwen dat ze gemiddeld een veel agressiever soort schaken spelen dan mannen (denk bijvoorbeeld aan de beste vrouwelijke schaker ooit Judith Polgar). Ook liet de kersverse grootmeester Elisabeth Paetz (de eerste Duitse die na de vrouwelijke ook de volle titel kon behalen) recent ontvallen dat vrouwen zich veel minder goed voorbereiden op hun partijen dan mannen. Dit plaatje klopte volledig in mijn partij uit ronde 3 tegen WIM Puteri Munajjah Az-Zahraa Azhar van Maleisië.

Dit was zonder twijfel een van de meest waanzinnige aanvalspartijen die ik ooit gespeeld heb. Het meeste bleef nog onder de oppervlakte. Het is een eindeloze lijst: dameoffers aan beide zijden, torenoffers (soms dubbele), loperoffers, paardoffers, promoties... Dus vergeet absoluut niet eens naar de analyses te kijken. Dat was een buitengewone agressie van mijn tegenstandster. Ik was de controle compleet kwijt en had die partij absoluut kunnen verliezen. Echter minder mooi is ook de bevestiging van de andere karakteristiek van het vrouwenschaken. Ik had exact die variant in de laatste maanden al 3 keer gespeeld. Al die partijen stonden in de databases dus ze zijn heel makkelijk te consulteren en toch was mijn tegenstandster al uit boek na zet 5. Dat begrijp ik niet. Je komt van Maleisië speciaal tijdens coronatijden schaken in een uithoek van Tsjechië. Je weet de paringen ruim 12 uur op voorhand en toch heb je niets klaarliggen.

Zou het misschien eerder daardoor zijn dat zo weinig vrouwen echt doorbreken naar de absolute top? Met talent alleen geraak je niet ver. Dagelijks uren aan het schaken werken achter een computerscherm (dus niet bulletspelen) is niet sexy maar is wel noodzakelijk vandaag als je jezelf maximaal wilt ontplooien. Het lijkt mij bovendien geen toeval dat geen enkele vrouw vandaag correspondentieschaak in België nog speelt.

Nu toevallig in de ronde daarop toonde WIM Hanne Goossens (Belgisch kampioene) dat ik evenmin alle vrouwen over dezelfde kam mag scheren. Zo was Hanne ondanks het erg vroege startuur van de ronde (9 uur 's ochtends en dus beperkte beschikbare voorbereidingstijd) erg goed voorbereid in de opening. Vooral de zetten 14 en 17 zijn stille getuigen hiervan want dat soort zetten zal je niet snel spelen zonder de stelling eens op voorhand te hebben bekeken. Daarnaast bewijst Hanne met deze partij ook dat vrouwen best wel strategisch kunnen schaken en dus niet enkel blind agressief aanvallen.

Ik was achteraf blij dat ik de voor mij onbekende opening zonder kleerscheuren was doorgeraakt met een ongeveer dynamisch evenwicht. Dit was zonder twijfel de meest lastige voorbereiding die ik in het tornooi op het bord had tegengekregen. Nu mogelijks was Hanne speciaal voor deze partij extra voorbereid want ik hoor wel vaker van Belgen dat ze tegen de schaakblogger Brabo net de extra mijl willen lopen. Anderzijds het bewijst ook nog eens dat het altijd gevaarlijk is om bepaalde zaken te veralgemenen. Het lijkt mij bijgevolg te vroeg en zelfs riskant om bepaalde karakteristieken als typisch vrouwenschaak te benoemen.

Brabo

Addendum 19 Maart 2022

Ik ontving na de publicatie van dit artikel een leuke foto uit Maleisie van de prijsuitreiking waar naast mezelf ook de 2 dames op staan die in dit artikel de hoofdrol spelen. Die vond ik de moeite waard om hier te delen.